Co to jest psychoterapia?

Dolnośląskie Stowarzyszenie Psychoterapeutów postawiło przed sobą cel propagowania psychoterapii leczniczej, to znaczy stosowanej w leczeniu zaburzeń psychicznych. Nie można jednak mówić o leczeniu bez choroby, dlatego warto napisać na czym w ogóle polegają zaburzenia psychiczne. Powszechnie rozumie się je jako odstępstwo od normy, ale nie jest to definicja prawdziwa. Ludzkie zachowanie jest na tyle różnorodne i złożone, że każda granica zostanie szybko przekroczona, szczególnie w sprzyjających okolicznościach. Dlatego przyjmuje się, że wyznacznikiem zaburzenia psychicznego są znaczące problemy w codziennym funkcjonowaniu lub cierpienie psychiczne pojawiające się bez uchwytnych powodów takich jak choroba somatyczna, czy realne trudności życiowe. Jeżeli trudności w funkcjonowaniu pojawią się, można je klasyfikować ze względu na objawy i inne cechy, jak czas trwania lub periodyczność, uzyskując ostatecznie rozpoznanie psychiatryczne. Warto zauważyć, że tak postawione rozpoznanie niewiele mówi o podłożu zaburzenia, ponieważ oparte jest na zespole objawów, a nie na przyczynach problemów psychicznych. Czasami może to mieć wpływ na skuteczność leczenia. Na przykład depresja może być zarówno konsekwencją subiektywnie trudnych zdarzeń życiowych, jak i wynikiem procesów biologicznych w mózgu. W obu przypadkach objawy są podobne, skuteczne leczenie powinno jednak być zupełnie inne, przyczyny biologiczne wymagają stosowania leków, lub innych metod oddziaływania na procesy biochemiczne i elektrofizjologiczne w mózgu, natomiast przyczyny związane procesami psychicznymi wymagają stosowania psychologicznych metod leczenia.
Psychoterapia jest stosowana przede wszystkim w tych zaburzeniach psychicznych, które są związane z czynnikami środowiskowymi (życiowymi). Należą do nich: zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości, niektóre zaburzenia behawioralne (jak bulimia, czy nieorganiczne zaburzenia seksualne), oraz część zaburzeń psychotycznych i depresji. Metody psychoterapii stosowane są także w leczeniu uzależnienia od substancji psychoaktywnych.
Psychoterapia opiera się na bezpośrednim kontakcie pacjenta i terapeuty. W niektórych podejściach psychoterapeutycznych istotna jest także długoterminowa relacja, czyli związek psychiczny pomiędzy pacjentem i terapeutą. Co prawda opracowane są szczegółowe techniki terapeutyczne, ale podstawą leczenia zawsze jest zrozumienie sytuacji psychicznej pacjenta. Na przykład pacjent z agorafobią obawia się wychodzić sam z domu, szczególnie unika miejsc publicznych jak hipermarkety, kina, autobusy i tramwaje, prosi o towarzyszenie bliskie osoby. Terapeuta rozmawiając z nim upewnia się, że chodzi rzeczywiście o agorafobię, stwierdza także, czy pacjent jest bardziej zainteresowany usunięciem objawów i powrotem do wcześniejszego funkcjonowania, czy może zaintrygowany objawami i związanymi z nimi przeżyciami. W zależności od bezpośrednio i pośrednio zgłaszanych intencji pacjenta, terapeuta może zaproponować terapię krótkoterminową, skoncentrowaną na zmianie zachowania, polegającą na pozbyciu się lęku w miejscach publicznych, lub terapię długoterminową, skoncentrowaną na powoli ujawniających się potrzebach emocjonalnych. W pierwszym przypadku będzie to terapia behawioralno – poznawcza w której pacjent skonfrontuje się z sytuacjami lękorodnymi w bezpiecznej obecności terapeuty, nauczy od niego spokojnego reagowania i pozbędzie się nieświadomego skojarzenia miejsc publicznych z niebezpieczeństwem. W drugim przypadku będzie to terapia psychodynamiczna (psychoanalityczna) w której bezpieczna relacja z terapeutą pozwoli na ujawnienie nieświadomych potrzeb i obaw z nimi związanych.
Można zadać pytanie, czy psychoterapii nie można zastąpić innymi metodami, krótszymi i prostszymi, szczególnie, że rozpowszechniony jest pogląd o biologicznym podłożu zaburzeń psychicznych. Pacjenci czasami zadają pytanie, czy rozmowa może ich wyleczyć, a jeżeli tak, to w jaki sposób? Odpowiedź jest prosta, chociaż nie zawsze łatwa do przyjęcia. Ci, którzy mają dobry wgląd we własne przeżycia psychiczne raczej nie wątpią w zasadność psychoterapii, rozumiejąc, przynajmniej częściowo jej ideę, chociażby poprzez odniesienie do niezwykłego dla nich znaczenia relacji z rodzicami. Osoby zdecydowanie wątpiące w zasadność kontaktu z psychoterapeutą mogą nie mieć własnych dobrych doświadczeń związków z bliskimi osobami, wtedy wątpliwości mogą być rezultatem negatywnych doświadczeń emocjonalnych, z czym w ogóle trudno podjąć dyskusję.
Psychoterapia jest metodą zmiany pamięciowych zapisów o negatywnej konotacji, które są znacznie przesadzone, lub czasami wręcz wynikają z nieprawdziwej interpretacji rzeczywistości. Nie jest trudno o takie wspomnienia, nawet niewielkiego stopnia nadużywanie, czy zaniedbywanie przez rodziców, w niekorzystnym zbiegu okoliczności może doprowadzić do katastrofy w relacjach, początkowo z rodzicami, później do trudności w relacjach dzieciństwa i wieku dorosłego, oraz objawów i utrudnień w życiowym funkcjonowaniu. Tak, jak nie ma możliwości, aby nie opierać się na doświadczeniach życiowych, tak nie ma możliwości znaczącej zmiany funkcjonowania psychicznego bez emocjonalnego przewartościowania wspomnień. W procesie psychoterapii odbywa się to poprzez uzyskiwanie innej perspektywy przeżywania i rozumienia doświadczeń, zarówno obecnych, jak i przeszłych.
Niestety, może się zdarzyć, że niektóre osoby nie są zdolne do zmiany funkcjonowania psychicznego. Na przykład w przypadku schizofrenii zaburzone jest biologiczne funkcjonowanie mózgu, co utrudnia, albo uniemożliwia skorzystanie z głębokiej psychoterapii. Konieczne jest zatem skojarzone leczenie farmakologiczne. Także w przypadku organicznych zaburzeń psychicznych (które wynikają z choroby lub uszkodzenia mózgu) rokowania co do skuteczności psychoterapii są ostrożne. Nie można jednak niczego oceniać z góry i chciałbym Państwa do tego zdecydowanie zniechęcić. Zawsze potrzebne jest dociekliwe badanie psychiatryczne i psychologiczne, a czasami nawet podjęcie próby leczenia, aby przekonać się, jakie metody terapeutyczne mogą być skuteczne w przypadku każdego indywidualnego pacjenta. W psychiatrii, zresztą jak w całej medycynie nie można zastąpić leczenia człowieka stosowaniem procedur medycznych, przynajmniej bez szkody dla skuteczności leczenia. Psychoterapia jest zatem bardzo zindywidualizowaną, dopasowaną do potrzeb każdego pacjenta oddzielnie metodą leczenia psychologicznego.

Krzysztof Małyszczak